Çevrilmə başlayır: körpənin uşaqlıqdakı üç fazası
Bu hissəyə qədər bəhs edilənlərdən də göründüyü kimi, yumurta hüceyrəsinin və spermatozoidin əmələ gəlmələri vaxtı və görüşmələrinə qədər keçən müddət ərzində yaşanan hər təfsilat başlı-başına bir möcüzədir. Bu iki hüceyrənin birləşməsindən sonra baş verən dəyişmələr, qadının bədənində görülən olduqca əhatəli hazırlıqlar isə, bizi başqa möcüzəvi hadisələrlə qarşılaşdıracaq.

Spermatozoid tərəfindən mayalanan yumurta hüceyrəsi günlər, hətta saatlar keçdikcə bölünər və çox böyük sürətlə böyüyər. Bu gün, körpənin uşaqlıqda baş verən bu embrioloji inkişafının üç fərqli fazada getdiyi məlumdur. Lakin uzun illər davam edən tədqiqatlar nəticəsində, müasir texnologiya ilə əldə etdiyimiz bu məlumat bundan 1400 il əvvəl Quranda xəbər verilmişdir. Bu elmi həqiqət bir ayədə belə bildirilir:

...O sizi analarınızın bətnlərində üç zülmət içərisində yaranış ardından yaranışa salaraq yaradır. Məhz bu sizin Rəbbiniz olan Allahdır. Mülk Ona məxsusdur. Ondan başqa ilah yoxdur. Buna baxmayaraq, necə də döndərilirsiniz!? (Zumər surəsi, 6)

Diqqət yetirilsə, ayədə insanın ana bətnində birindən digərinə fərqlənən üç ayrı fazada əmələ gəldiyinə diqqət çəkilir. Həqiqətən də bu gün müasir biologiya elmi uşağın ana bətnində embrioloji inkişafının tam ayədə bildirildiyi kimi, üç fərqli fazada baş verdiyini ortaya qoymuşdur. Bu gün tibb fakültələrində tədris vəsaiti kimi oxudulan bütün embriologiya kitablarında bu mövzu ən təməl məlumatlar arasındadır. Məsələn, embriologiya barəsində əsas kitablardan biri olan “Basic human embriology” adlı mənbədə bu həqiqət belə bildirilir:

"Uşaqlıqdakı həyat 3 FAZADAN ibarətdir; ilkin rüşeym (ilk 2,5 həftə), rüşeym (8-ci həftənin sonuna qədər) və fetal (8-ci həftədən doğuşa qədər)".
Bu fazalara körpənin müxtəlif inkişaf fazaları daxildir. Bu üç inkişaf fazasının əsas xüsusiyyətləri qısaca belədir:

- İlkin rüşeym fazası:
Bu ilk fazada ziqot (yeni mayalanmış hüceyrə) bölünərək çoxalar. İlk üç həftə ərzində bir hüceyrə kütləsi halına gəldikdən sonra özünü uşaqlıq divarına daxil olar. Hüceyrələr çoxalmağa davam edərkən 3 təbəqə halında təşkil olunarlar.
- Rüşeym fazası:
İkinci faza cəmi 5,5 həftə davam edər və bu müddət ərzində canlı, "rüşeym" adlandırılar. Bu fazada hüceyrə təbəqələrindən bədənin əsas orqan və sistemləri əmələ gələr.
- Fetal fazası:
Hamiləliyin 3-cü dövrünə daxil olunduğu zaman isə rüşeym artıq "fetus (döl)" deyə adlandırılar. Bu faza hamiləliyin səkkizinci həftəsindən etibarən başlayır və doğuşa qədər davam edir. Əvvəlki fazadan fərqlənən xüsusiyyəti dölün (fetusun) üzü, əlləri və ayaqlarıyla nəzərəçarpan, insan xarici görünüşünə malik bir canlı olmasıdır. Fazanın ilkin mərhələsində 3 sm. uzunluğunda olan dölün (fetusun) bütün orqanları əmələ gəlmişdir. Bu faza 30 həftə qədər davam edər və inkişaf doğuş həftəsinə qədər davam edər.
Burada qısaca yekunlaşdırdığımız bu fazaları və hər fazada baş verən möcüzəvi hadisələri, irəliləyən səhifələrdə daha təfsilatlı izah edəcəyik.

İlk hüceyrə çoxalmağa başlayır
Spermatozoid və yumurta hüceyrəsinin birləşməsiylə əmələ gələn 46 xromosomlu hüceyrə, təxminən 9 ay sonra dünyaya gözlərini açacaq olan yeni insanın ilk hüceyrəsidir. Bütün bədənin planını içində saxlayan bu ilk və tək hüceyrə "ziqot" adlandırılar.
İlk hüceyrənin bölünməsi spermatozoidlə yumurta hüceyrəsinin birləşməsindən 24 saat sonra baş verər. Yeni yaranan bu iki hüceyrə də tamamilə eynidirlər. Bu hadisə ilə birlikdə həyatın uşaqlıqda davam edəcək 9 aylıq dövrünün ilk günü başlamış olar. Artıq uşaqlıqda tək deyil, iki hüceyrə mövcuddur. Daha sonra bu rəqəm 4-ə çatar və bu bölünmə qatlanaraq beləcə davam edər.

Ziqotun böyümüş halı "rüşeym" adlandırılar. Uşaqlıq borusu daxilindəki rüşeym bir tərəfdən davamlı bölünərək böyüməyə davam edərkən, digər tərəfdən isə sonrakı 9 ayını keçirəcəyi yerə doğru irəliləyər. Bu yer, ana bətnidir.
Bu dövrdə uşaqlıqda da lazımi hazırlıqlar aparılar. Uşaqlığa qan hücum edərək rahat saxlanılması təmin edilər. Əvvəlki hissədə bəhs etdiyimiz kimi, yumurtalıqda yerləşən sarı cismin (corpus luteum) ifrazı artar və bədən hamiləliyin başladığından xəbərdar edilər. Bu vaxt uşaqlığa doğru üzən şəkildə irəliləyən bir hüceyrə yığını mövqeyindəki ziqot da; "mən buradayam" mesajı saxlayan biokimyəvi bir siqnal göndərməyə başlayar. Bu mesajlar, döl üçün lazım olan duzları, dəmir, qan və vitaminləri təmin etməsi üçün ananın bədənini hazırlıqlı hala gətirər. Eyni zamanda ziqotun ifraz etdiyi biokimyəvi mesaj (XQ hormonu) ananın yumurtalığına çataraq burada digər bir hormonun daha ifraz olunması əməliyyatını başladar və bu da ananın bədənində yeni bir yumurtlama (menstrual) fazasının başlamasının qarşısını alan bir təsir meydana gətirər.

Hələ bir neçə hüceyrədən ibarət olan ziqotun harada olduğunu bilib, bundan sonra davam edəcək 9 aylıq müddətlə əlaqədar dərhal siqnal göndərməsi fövqəladə haldır. Ziqot bu mesajı kimə göndərəcəyini haradan bilir? Bu mesajı qəbul edən digər orqanoidlər bunun həyatlarında heç qarşılaşmadıqları mikroskopik bir ət parçasından gəldiyini necə anlayır və necə ona kömək etmək üçün yaşaya biləcəyi üçün bir mühit hazırlamağa başlayırlar? Ziqotun ifraz etdiyi hormon nəticədə molekullardan ibarətdir. O zaman bu molekulların çatdığı yerdəki hüceyrələr, bu molekulların oraya nə məqsədlə çatdığını, "nə demək istədiyini" necə anlayırlar? Bir insana bildiyi dildə bir mesaj çatdırıldığı zaman, bunu oxuyub anlaması və anladıqları əsasında müəyyən qərar qəbul etməsi mümkündür. Lakin burada bəhs edilən mövzu olan mesaj bəzi molekullardan ibarət bir hormon, mesajı göndərən bir hüceyrə qrupu, mesajı qəbul edən isə ondan bir az daha böyük bir hüceyrə qrupudur. Şüurlu insanın oxuduğunu anlaması kimi, hüceyrələrin də gələn mesajları (hormonlar) oxuyub anlaması, şübhəsiz, böyük möcüzədir.
Həmçinin bu ziqot böyümə əsnasında hansı maddələrə ehtiyacı olacağını haradan bilir?

Məsələn, özünüzü düşünün. Bədəninizin güclənməsi üçün hansı yeməkləri yeməyinizin, hansı mineralları qəbul etməyinizin lazım olduğunu təkcə bu mövzuda aparılan elmi tədqiqat nəticələrini oxuyaraq öyrənə bilərsiniz. Kaliumun, fosforun, kalsiumun bədəninizə necə təsir göstərdiyini, hansı qidalardan bunları əldə edə biləcəyinizi, bunlardan hansı ölçülərdə və hansı vaxtlar almağınızın lazım olduğunu əlaqədar mütəxəssislərlə məsləhətləşmədən öyrənə bilməzsiniz. Siz düşünə bilən, dərk edə bilən, görə bilən, danışa bilən və eşidə bir insan olaraq, təkcə bu yardımcılara müraciət edərək nəticə ala bildiyiniz halda, çox kiçik bir hüceyrə yığını nələrə ehtiyacı olduğunu, bunların hazır olmayıb əmələ gətirilməli olduğunu, bunları kimlərin əmələ gətirə biləcəyini, lakin bu prosesin başlaması üçün müəyyən siqnal göndərməsinin lazım olduğunu bilir. Üstəlik, bədən içində daha bir neçə günlük keçmişi olmasına baxmayaraq, kimyəvi bir məlumat göndərməyi bacarır. Bədənin digər orqanlarının bu kimyəvi məlumatı anlaya biləcəyini də nəzərə alır.

Əlbəttə, bu fövqəladə məlumatları bir hüceyrə yığınının bildiyini və bu məlumatlara əsaslanaraq müəyyən plan qurduğunu söyləmək qeyri-mümkündür. Bu hüceyrə yığınına bütün möcüzəvi əməliyyatları etdirən, onu bu qabiliyyətlərlə hazır şəkildə yaradan üstün güc var. Bu gücün sahibi göylərin və yerin tək hakimi olan Allahdır. Allah, gözlə görülməyən, şüursuz canlılara insan ağlının qəbul edə bilməyəcəyi qədər mükəmməl və mürəkkəb işlər ilham edərək bizə sonsuz qüdrətinin dəlillərini göstərir.

 

Hüceyrə qrupu hərəkət edir
Özü üçün hazırlanan bu etibarlı yerə doğru irəliləyən ziqot da gündən-günə bölünərək çoxalmağa davam edər. Hər 30 saatda bir bölünmə baş verər. 2, 4, 8, 16 nisbətində bölünən hüceyrələr bir müddət sonra kiçik bir hüceyrə qrupu meydana gətirərək, yaxınlığında gəzən müvəffəqiyyət qazana bilməmiş spermatozoid hüceyrələri ilə birlikdə uşaqlıq borusunda uşaqlığa doğru yavaş-yavaş hərəkət etməyə başlayar.

Uşaqlıq borusu kanalında olub-bitənlər isə, böyüdülərək araşdırıldığı zaman, ortaya çıxan mənzərə sanki okean dibini seyr etmək kimidir. Bu hüceyrə qrupu (ziqot) səfərinə uşaqlıq borusunda baş verən dalğalanmalar sayəsində davam edə bilər. Spermatozoidi yumurta hüceyrəsinə doğru itələyərək mayalanmanın baş verməsini təmin edən dalğalanma hərəkəti, bu dəfə yumurta hüceyrəsini uşaqlığa daşıyar. Uşaqlıq borusundakı hüceyrələr səthlərində yerləşən silia adlı kiprikcikləri eyni istiqamətə doğru hərəkət etdirərlər. Beləliklə də, sanki çox qiymətli bir yükü daşıyırmış kimi, yumurta hüceyrəsini getməsi lazım olan istiqamətə doğru daşıyarlar.

Burada funksiya yerinə yetirən bütün hissələr eyni yerdən əmr alırmış kimi, bir anda eyni məqsəd üçün fəaliyyətə başlayarlar. Bu elə bir əmrdir ki, bədənin bir çox fərqli hissəsi tərəfindən dərhal dərk edilər və yerinə yetirilər.

Hüceyrə qrupu uşaqlıq borusunda olarkən, bir çox bölünmə mərhələlərindən keçər. Həmçinin təqribən 100 hüceyrəli qrup halında uşaqlığa daxil olarlar. Lakin bütün bu bölünmə əməliyyatlarının gerçəkləşməsi üçün, hüceyrələrin qidalanması lazımdır. İnsanın yaradılış möcüzəsinin mühüm bir təfsilatı olaraq bu ehtiyac da düşünülmüşdür. Allah, uşaqlıq borularını ziqotun bu ehtiyaclarını ödəyəcək quruluşa sahib şəkildə yaratmışdır. Bu gözləmə müddəti ərzində uşaqlıq borularının daxili səthini təşkil edən kiprikcik hüceyrələri "sekresiya" deyilən hüceyrələrə çevrilir. Bu hüceyrələrin xüsusiyyəti müəyyən xəbərdarlıq qarşısında cavab olaraq üzvi molekullar, ionlar və su ifraz etmələridir. Məhz bu mayelər uşaqlıq borularındakı hüceyrə qrupunun (ziqot) qidalanmasını təmin edəcək.

Buraya qədər "...uşaqlıq genişlənərək ziqotu qorumağa başlayar. Uşaqlıq boruları hüceyrələri qidalandırmaq üçün lazım olan əməliyyatları icra edər..." bənzəri cümlələrlə müəyyən hüceyrə qrupu olan ziqotu qorumağa başlayan, onun qidalanmasını təmin etmək üçün lazımi hazırlıqlar görən və bu hüceyrələrin rahatlığını təmin etməyə çalışan orqanlardan, toxumalardan bəhs etdik. Unudulmamalıdır ki, bu orqanları və toxumaları təşkil edən də hüceyrələrdir. Bəs hüceyrələr necə olur ki, başqa hüceyrələrin ehtiyaclarından xəbərdar olur və tam lazımi vaxtda, lazımi dəyişiklikləri keçirərək rüşeymi qidalandırır və qoruyurlar?

Bu sual düşünüldüyü zaman, ağla gələn ilk cavab, hüceyrələrin onları idarə edən, nizamlayan bir ağıl tərəfindən idarə edildikləri olacaq. Heç kimin ağlına; "hüceyrələr bir gün özlərinə tuş gələn təsadüf nəticəsində dəyişiklik keçirməyə başlamış və sonra hər necə olubsa, bu hüceyrələr ziqot üçün lazımi qidanı ifraz edən hüceyrələr halına gəlmiş, sonra da bütün qadınlarda bu möcüzəvi hadisə bu yolla davam edib getmişdir" kimi əfsanəvi izahatlar gəlməyəcək. Belə bir iddia irəli sürən insanın məntiqindən şübhə ediləcəyi aydın məsələdir. Uşaqlığın ziqotu qarşılamaq üçün gördüyü hazırlıqlar da, uşaqlıq borularının ziqotu qidalandıracaq xüsusiyyətlərə sahib olması da, ancaq və ancaq Allahın məlumatı daxilində gerçəkləşən əməliyyatlardır. Bütün bunlar Allahın yaratdığı canlılar üzərindəki şəfqətinin, mərhəmətinin və mükəmməl yaratmasının təcəllisidir.

Ziqotun uşaqlığa yapışması
Hüceyrə qrupu hamiləliyin sağlam şəkildə davam edə bilməsi üçün əlverişli yerə yerləşməlidir. Elə yer seçilməlidir ki, bu yer həm qoruyucu, həm də doqquz ay sonra doğumun gerçəkləşə biləcəyi xüsusiyyətdə bir yer olmalıdır. Həmçinin bu yerləşmə yeri körpəyə qida təmin edəcək ananın qan damarlarına yaxın bir yerdə də olmalıdır. Bu iş üçün ən əlverişli yer, əlbəttə ki, uşaqlıq divarıdır.

Məhz uşaqlıq borusundan uşaqlığa doğru hərəkət edən ziqot da, bunu dərk edərək hərəkət edər. 3-4 gün ərzində içində olduğu uşaqlıq borusunun hər hansı nöqtəsində dayanıb bura yapışmağa çalışmaz. Uşaqlığa çatmadan yapışdığı hər hansı nöqtənin, varlığını davam etdirməsinə icazə verməyəcəyini bilər. Uşaqlığa qədər irəliləyər; burada uşaqlığın divarlarında qan damarlarının sıx yerləşdiyi bir nahiyəni tapar və buraya yapışar. Torpağa atılan toxumların bir tərəfdən cücərib, digər tərəfdən kök salmaları kimi, ziqot da bir tərəfdən böyüməsini davam etdirər, digər tərəfdən də qida təmin edəcəyi toxumanın dərinlərinə doğru irəliləyərək özünə yeni qida kanalları meydana gətirər.
Burada mühüm xüsusa diqqət çəkməkdə fayda var. Ziqotun özü üçün ən əlverişli yeri seçə bilməsi başlı-başına bir möcüzədir. “Beginning of life” kitabının müəllifi olan Q. Flanaqan (G. Flanagan) bu hadisədəki fövqəladəliyi belə vurğulayır:

"Bir hüceyrə yığını necə olur ki, belə heyrət verəcək dərəcədə "uzaqgörən" bir seçim edə bilir?"

Flanaqanın diqqət çəkdiyi bu xüsus çox mühümdür. Bu əhəmiyyəti açıqlamaq baxımından əvvəlcə belə bir nümunə verək. Yeni yeriməyə başlayan bir körpəni daha əvvəl heç görmədiyi, özündən milyonlarla qat daha böyük bir binaya qoyduğunuzu düşünün. Həmçinin bu binanın içində özü üçün ən əlverişli mühitin olduğu otağı tapmasını gözləyin. Kiçik bir körpə belə bir şeyi edə bilərmi? Əlbəttə, edə bilməz. Hələ dərk edə biləcək bir yaşda olmayan, təcrübəsi, məlumat təcrübəsi olmayan bir körpənin bunu etməsi necə qeyri-mümkündürsə, bədən kimi qaranlıq bir boşluqda buraxılan bir neçə santimetrlik bir ət parçasının da özü üçün ən əlverişli, ən rahat, ən təhlükəsiz bir yeri tapması o qədər, hətta daha da qeyri-mümkündür.

Üstəlik, ziqot hələ bir insan belə deyil. Unutmayın ki, ziqot dediyimiz varlıq ən çoxu bir neçə yüz (həmin an üçün) hüceyrədən ibarət olan, qulağı, gözü, beyni, əli, qolu olmayan bir ət parçasıdır. Lakin rüşeym, fövqəladə tanıma qabiliyyəti nümayiş etdirərək, özü üçün ən əlverişli yer olan uşaqlığa yerləşər.

İnsanın yaradılışındakı möcüzəvi hadisələr burada bitmir. Bir insanın yaranmasının hər mərhələsi, iç-içə keçmiş müəyyən möcüzələr zənciri şəklindədir. Buraya qədər mayalanan yumurta hüceyrəsinin necə çoxaldığından və inkişafı üçün zəruri olan yeri necə tapdığından bəhs etdik. Lakin bu mərhələdə qarşımıza bir sual daha çıxır: tamamilə eyni hüceyrələrdən ibarət olan və bir yerə yapışmasını təmin edəcək xüsusi qarmağı və ya bənzəri bir orqanı olmayan ziqot necə olub ki, uşaqlıq divarına yapışır?
Ziqotun uşaqlıq divarına yapışarkən istifadə etdiyi üsul, olduqca diqqətçəkən və mürəkkəb sistemdir. Ziqotun ən xarici təbəqəsindəki hüceyrələr, "hialuronidaza" adlandırılan bir ferment ifraz edərlər. Bu fermentin xüsusiyyəti, (daha əvvəl spermatozoid mövzusunda da bəhs etdiyimiz kimi) uşaqlıq divarı toxumasındakı turşu təbəqəsini (hialuron turşusunu) parçalaya bilməsidir. Bu, ziqotu meydana gətirən hüceyrələrin, uşaqlıq toxumasını korlayaraq içəri girmələrini asanlaşdırır. Bu sayədə bəzi ziqot hüceyrələri uşaqlıq hüceyrələrini həzm edərək dərinlərə doğru irəliləyər və uşaqlıq divarına möhkəm şəkildə basdırılmış olarlar.

Bu mərhələdən sonra rüşeym halına gələn ziqotun yaşamaq və inkişaf etmək üçün davamlı oksigenə və qidaya ehtiyacı var. Məhz bir insanın ilk hüceyrələrindən ibarət olan rüşeym, bu ehtiyaclarını 9 ay ərzində yapışacağı bu yerdən təmin edəcək.

Ziqotun özü üçün ən əlverişli yeri tapması və oradan yapışmasının lazım olduğunu müəyyənləşdirə bilməsi bir qədər əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, olduqca heyrətamiz vəziyyətdir. Çünki təkcə müəyyən hüceyrə qrupu olan bu kiçik ət parçası, bu davranışıyla ehtiyaclarını hesablama və buna görə hərəkət etmə qabiliyyəti göstərir. Lakin ziqotun bu yapışma əməliyyatını necə həyata keçirdiyini də bilməsi və bəzi hüceyrələrinin bu yapışma əməliyyatı üçün xüsusi qabiliyyətə sahib olması daha da heyrətamiz vəziyyətdir. Ziqotun ağıl və iradə işlədərək, uşaqlıq divarındakı hialuron turşusunu analiz edib bəzi hüceyrələrə bunun quruluşunu korlayacaq hialuronidaza fermentini ifraz etdirməyə başlaması qətiyyən mümkün deyil.

Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, bu suala bir insanın belə (kimya mövzusunda xüsusi təhsil almadığı təqdirdə) cavab verməsi qeyri-mümkündür. Halbuki ziqotun bəzi hüceyrələri həm bu kimya məlumatına sahibdir, həm də bu kimya məlumatından istifadə edərək əmələgətirmə prosesi həyata keçirir və mövcudluğunu davam etdirə bilməsi üçün, mühüm bir əməliyyatı yerinə yetirir. Üstəlik, bu fövqəladə əməliyyatları tək bir ziqot deyil, bu günə qədər yaşamış və hazırda yaşayan bütün insanları meydana gətirən ziqotlar yerinə yetirər. Hər insanın yaranmasının ilk mərhələsi olan ziqot, möcüzəvi şəkildə hər dəfə doğru yeri tapar və oraya yapışar.

Bura qədər qeyd edilənlərdən də göründüyü kimi, rüşeymin əmələ gəlməsində və onu saxlayan hüceyrələrin keçirdikləri dəyişmələrdə çox açıq plan və şüur ​​var. Tam lazım olduğu anda uşaqlıq borusunu əmələ gətirən hüceyrələr dəyişmə keçirir, tam lazım olduğu anda rüşeymin xaricini əhatə edən hüceyrələr ferment (hialuronidaza) ifraz etməyə başlayırlar. Bu açıq plan və şüur, ​​insan bədənində baş verən bu əməliyyatların üstün ağıl sahibi olan Allahın idarəsi altında gerçəkləşdiyini göstərir.

Bətnlərdə sizə istədiyi surəti verən Odur. Ondan başqa ilah yoxdur; üstün və güclü olandır, hökm və hikmət sahibidir. (Ali İmran surəsi, 6)

Boyunlarına fərqli vəzifələr götürən hüceyrələr
Rüşeymin inkişafının səkkizinci günündə hüceyrələr müxtəlifləşməyə başlayaraq daxili və xarici olmaqla iki təbəqəli görünüş əldə edərlər. Daxili hüceyrələr (embrioblast) rüşeymin (embrion) bütün həyatı boyu sahib olacağı hüceyrələri əmələ gətirər. Xarici hüceyrələr (trofoblast) isə insanın yalnız doğumuna qədər, yəni 9 ay ərzində, ana bətnindəki həyatına kömək edəcək hüceyrələrdir.

Daxildəki hüceyrə qrupu 9 ay ərzində özünə xidmət edəcək xarici hissədən özünü ayırır. Təkcə gələcəkdə yeni əmələ gələcək plasenta və rüşeym arasındakı əlaqəni təmin edəcək göbək ciyəsi olacaq hissə qalar və embrioblast hüceyrələri yastı forma meydana gətirərək "rüşeym disk" adını alar.

Daha sonrakı böyümə prosesi, bu diskin iki tərəfində simmetrik şəkildə gedər. Bu əməliyyatlar insan bədənindəki ilk tənzimləmələridir başlanğıcıdır. Bu düz xəttin hər iki tərəfində ektoderm və endoderm, ikisi arasında da mezoderm deyilən yeni hüceyrələr əmələ gəlməyə başlayar. Bu üç təbəqənin hər biri gələcəkdə körpənin bədəninin ayrı hissələrinin əmələ gəlməsini təmin edəcək.

Ən xaricdə qalan hüceyrə təbəqəsi olan ektodermdən, sinir toxuması ilə yanaşı, ifrazat edən vəzi və epitel toxuması əmələ gələr. Bu toxumalardan da beyin, onurğa beyni, duyğu orqanları və göz büllurları əmələ gələcək. Həmçinin üst dəri, tər vəziləri, diş minası, saç və dırnaqları da bu təbəqə əmələ gətirəcək. Rüşeymin ən daxili təbəqəsi olan endoderm də, həzm və tənəffüs sistemini təşkil edən orqanları (qaraciyər, ağciyər, mədəaltı vəz və s.) və əlaqədar vəzilərin (qalxanabənzər, çəngələbənzər və s.) əmələ gəlməsini boynuna götürmüşdür. Mezoderm kimi adlandırılan üçüncü təbəqə isə, bu iki təbəqənin arasında əmələ gələr. Bu təbəqədən birləşdirici, dəstək, qan və yağ toxuması əmələ gələr. Bu toxumalardan da qığırdaqlar, əzələlər, damarlar, skelet və qan dövranı sistemi, daxili orqanların daxili səthini əhatə edən epitel hüceyrələr əmələ gəlməyə başlyaar. Bədəndəki bütün toxumalara aid hüceyrələr bu kök hüceyrələrdən əmələ gələcək.

Yuxarıda yazdığımız bu son cümlənin nə mənaya gəldiyini düşünmək və verilən məlumatları yaxşı qiymətləndirmək olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki təkcə bu şəkildə insanın yaranmasındakı bu fövqəladəlik qavranılmağa başlanacaq. Rüşeymi əmələ gətirən üç cür hüceyrə təbəqəsindən insan bədənindəki bütün strukturların (orqanların, toxumaların, sistemlərin, damarların, qanın və sairənin) əmələ gəlməsi, düşünən hər insanı hüceyrələrin sahib olduqları bu üstün ağlın necə ortaya çıxdığı sualının cavabını tapmağa aparacaq.
Həmçinin gözdən qaçırılmaması lazım olan və bu dəyişikliyi daha da fövqəladə hala gətirən təfsilatlar var. Məsələn, insanın əmələ gəlməsi prosesində bu üç hüceyrə təbəqəsi arasında mükəmməl uyğunlaşma müşahidə olunar. Üç tip hüceyrədən bədəndəki təxminən 200 tip hüceyrənin əmələ gəlməsi üçün, əlbəttə ki, müəyyən ardıcıllıq və zaman planı lazımdır. Məsələn, qan hüceyrələrinin əmələ gəlməsi ilə dəri hüceyrələrinin əmələ gəlməsi vaxtı baş verən müxtəlifləşmə ardıcıllığı bir-birindən çox fərqlidir. Bu möcüzəvi vəziyyət özü ilə bir çox sualı da gətirir.

 

Bədəninizə forma verən hüceyrələrin planlı hərəkəti necə baş verir?
Bu dövrdə hüceyrələri izləsək çox intensiv gediş-gəlişlə qarşılaşarıq. Tamamilə eyni olan hüceyrələr müəyyən müddət sonra bölünərək çoxalır və bu hüceyrələrin bəziləri, digərlərindən fərqli quruluşa sahib olmağa başlayırlar. Bu gediş-gəliş həmin an üçün anlaşılmazdır. Lakin hər keçən gün, bu gediş-gəlişin insan bədəninin əmələ gətirilməsində əvəzolunmaz əməliyyatların çox sürətli və proqramlı şəkildə gerçəkləşməsi üçün olduğu aydın olar. Bütün hüceyrələr sanki vəzifə yerinə paylanan işçilər kimi, dəstə-dəstə hərəkət edərlər. Sonra eyni orqanı əmələ gətirəcək hüceyrə qrupları bir-birinə yapışaraq toplaşar, çoxalar və orqanları yaratmaq üçün hazırlanarlar. Bu intensiv fəaliyyətlər nəticəsində bəzi hüceyrələr sümük hüceyrəsi, bəziləri dəri, bəziləri də əzələ hüceyrəsi olacaqlar.

Sümük hüceyrələri, sümüklərin olması lazım olan yerdə toplanarlar. Əzələ hüceyrələri, əzələlərin olması lazım olan yerdə toplanarlar. Bəziləri daha daxili hissələrə gedərək daxili orqanları əmələ gətirməyə başlayarlar. Bəziləri beyni, bəziləri gözləri, bəziləri isə damarları əmələ gətirərlər. Bu prosesə zamanla yeni proseslər də əlavə olunar; məsələn, hüceyrələrin müəyyənləşdirilmiş istiqamətlərə doğru köç etməsi, proqramlaşdırılmış hüceyrə ölümləri ilə bəzi orqanların əmələ gətirilməsi və s... Bir sözlə, bu müxtəlifləşmə prosesində mükəmməl strategiya tətbiq olunur, hüceyrələr müəyyən plan əsasında hərəkət edirlər.

Bu hazırlığın necə ediləcəyi hər hüceyrə qrupuna ayrı-ayrı ilham edilmişdir. Hər hüceyrənin DNT-sində yazılmış məlumat eynidir. Lakin hər hüceyrə qrupu bu məlumatı təkcə özlərinə ilham edilən proqramda istifadə etdiyi zaman, hər orqanın vəzifəsini yerinə yetirməsi üçün lazım olan xüsusi strukturları əldə edərlər. Bir tərəfdən bu şəkildə müxtəlifləşərkən, digər tərəfdən də davamlı bölünərək saylarını çoxaldarlar. Bu möhtəşəm təşkilatlanma qətiyyən anarxiya şəklində baş verməz. Ürək, göz, beyin, qol və ayaq və digər orqanlar yaratmaq üçün, aparılan bu hazırlıqlar sayəsində bədən yavaş-yavaş formasını almağa başlayar.

Bəs hamısı tək bir özəkdən əmələ gəlmiş bu hüceyrələrə bu əmri kim verir? Ağla, şüura və hissiyyata sahib olmayan hüceyrələr bu əmri necə anlayır və necə tətbiq edirlər?
Elm adamları, hüceyrələrin müxtəlifləşmələrini və bədənin lazımi nahiyələrinə yerləşmələrini təmin edən planın, DNT-də şifrləndiyini müəyyənləşdiriblər. Lakin bu halda da, hüceyrənin nüvəsində mövcud olan bu mikroskopik məlumat bankının içində bu böyük planı kimin bu qədər mükəmməl şifrlədiyi sualı qarşımıza çıxır...
Üstəlik, bu plan DNT-də yazılmış olsa belə, hüceyrələrin bunu mükəmməl şəkildə oxumalarını və tətbiq etmələrini təmin edən faktor nədir? Necə olur ki, milyardlarla fərqli hüceyrə DNT-dəki nəhəng məlumat bankının içindən özünü lazım gələn hissəni tapır və buna uyğun olaraq quruluş dəyişdirir?
Məsələn, gözü göz edən hüceyrələr, hara qədər göz bəbəyini əmələ gətirib torlu qişanı, göz əzələlərini və ya göz büllurunu hansı böyüklükdə və hansı quruluşda əmələ gətirib, sonra da bu prosesi hansı mərhələdə dayandırmalı olduqlarını necə anlayırlar?

Yaxud qaraciyəri, böyrəkləri və ya mədəaltı vəzi əmələ gətirən hüceyrələr, heç tanımadıqları bu orqanların xüsusiyyətlərini necə bilib buna görə quruluş dəyişdirirlər?
Üstəlik, bu hüceyrələr əmələ gətirəcəkləri orqana görə quruluş dəyişdirərkən bir çox faktoru da nəzərə alırlar. Məsələn, bir hüceyrə beyin hüceyrəsi olmaq üçün dəyişərkən sinir sistemini, beynin qidalanmasını, oksigen alıb-verməsini, bütün bədənlə sinirlərlə əlaqə yaratmalı olduğunu, beynin bir hissəsinin görmə, bir hissəsinin eşitmə, bir hissəsinin hiss etmə kimi cürbəcür xüsusiyyətlər üçün ayrılmalı olduğunu da nəzərə alır. Digər hüceyrələr beynin zərər çəkmə ehtimalını nəzərə alıb onu əhatə edir, doğum vaxtı baş verə biləcək mənfi şərtləri qiymətləndirib buna görə bir struktur meydana gətirirlər. Bəs görəsən hüceyrələr necə belə "uzaqgörən" davranışlar nümayiş etdirirlər?
Bütün bu suallar, insanın anadan olmasının çox böyük möcüzə olduğunu ortaya qoyur. Necə ki, təkamül nəzəriyyəsi də bu xüsuda çıxılmaz vəziyyətə girir. Hüceyrələrin orqanları əmələ gətirməsi və bədəni formalaşdırması vaxtı DNT-dəki genlər arasında baş verən fövqəladə əməkdaşlıq qarşısında təkamülçülər heç bir açıqlama gətirə bilmirlər. Şüursuz atom qrupları kimi, xarakterizə edə biləcəyimiz genlərin, təsadüflərlə belə şüurlu uyğunluğu təşkil edə bilməyəcəkləri, o qədər aydın həqiqətdir ki, təkamül müdafiəçiləri çox vaxt mövzudan heç bəhs etməməyə çalışırlar.

Təkamülçü alman elm adamlarından Hoymar fon Ditfurt (Hoimar von Ditfurth), ana bətnindəki möcüzəvi inkişaf barəsində bunları söyləmişdir:
"Tək bir yumurta hüceyrəsinin bölünməsinin, necə olur ki, bir-birlərindən o qədər müxtəlifləşmiş çoxsaylı hüceyrənin əmələ gəlməsinə gətirib çıxartdığı, bu hüceyrələr arasında özlüyündə gedən əlaqə və əməkdaşlıq, elm adamlarının anlamadıqları hadisələrin başında gəlir".

“Beginning of life” kitabının müəllifi Q. Flanaqan (G. Flanagan) da, bu mövzudakı sual işarələrini belə dilə gətirir:

"Belə çətin bir təşkilatçılıq necə bacarılar? Hüceyrələrin hara gedəcəklərini, nə olacaqlarını və əlaqədar yerə çatdıqları zaman, nə edəcəklərini bilmələrini təmin edən nədir? Həmçinin eyni zamanda digər hüceyrələrlə gözəl uyğunluq içində fəaliyyət göstərmələrini təmin edən..."

Flanaqanın bu sualların ardınca verməyə çalışdığı cavab isə, belə möcüzəvi hadisələrə açıqlama gətirməkdən çox uzaqdır. Flanaqan bu hadisələri belə açıqlamağa çalışır:
"Bu böyük suallar bizi, genləri yaradaraq genetik proqramı hazırlayan hüceyrələrin içində mövcud olan dünyanın demək olar ki, ən kiçik molekullarına aparır. Biologiyanın inkişafıyla birlikdə ilk dəfə bu əməliyyatlardan bəzilərini ortaya çıxarıb izah etmək mümkün oldu. Həyatın kitabı, qəfildən bir az açıldı... lakin sadəcə bir neçə diqqətçəkən səhifəsi. Hələ hekayənin hamısını bilməkdən çox uzağıq.

Hüceyrələrin birlikdə çox yaxşı işlədikləri aydındır, çünki aralarında kəsilməz molekulyar əlaqə var və buna bağlı olaraq maraqlı genetik göstərişlərə dərhal uyğunlaşırlar. Bu təlimatlar genetik kod kimi adlandırılan genlərdə qorunub. Ana ilə atanın hüceyrələrinin birləşməsinin ilk günü bu genetik proqram əldə edilər və bundan sonra hər yeni hüceyrənin əmələ gəlməsiylə birlikdə bu genlərin surəti əmələ gətirilər və bu yeni hüceyrələrə ötürülər. Buna görə də, bədəndəki hər hüceyrə tamamilə eyni genləri daşıyar və bütün genetik proqrama sahibdir. Əgər hər zaman bütün proqram aktiv olsaydı, hər hüceyrə öz funksiyalarını yerinə yetirən hüceyrələr klonlayardı... Hər zaman hamısı fəal deyil. Bu vəziyyəti təsəvvürünüzdə belə canlandıra bilərsiniz; bir qrup iştirakçının çətin bir bina planını qurmaq üçün yaxın əməkdaşlıq çərçivəsində işləməli olduqlarını düşünün. Hər biri əsas planı bilirlər, hər biri siqnal verir, digərlərindən gələn siqnallara layihə ilə tam iç-içə ola bilmək üçün həssas şəkildə cavab verə bilir".

Yuxarıdakı açıqlamalardan da aydın olduğu kimi, hüceyrələrin müxtəlifləşərək bir-birlərindən tamam ayrı vəzifələr boyunlarına götürməsi, müəyyən plan çərçivəsində hərəkət etmələrini təmin edənin "genetik bir proqram" olduğundan bəhs edilir. Bu, doğrudur; həqiqətən də hər hüceyrənin içinə mükəmməl bir program yerləşdirilmişdir. Lakin mühüm olan budur: bu proqramı yazan və hüceyrələrin içinə yerləşdirən kimdir? Burada bəhs etdiyimiz proqram adi bir kompüter proqramı kimi bir şey deyil. Bu proqramı tətbiq edən hüceyrələr, içində milyonlarla iç-içə keçmiş mürəkkəb quruluşu ilə, eşidən, görən, hiss edən, düşünən, qərar qəbul edə bilən, sevinən, gözəllikləri təqdir edə bilən, öz hüceyrələrini, genlərini, DNT-ni araşdırıb bundan nəticələr çıxarda bilən bir insanı əmələ gətirir. Üstəlik, hüceyrə adlandırdığımız zülal yığınlarının belə bir proqramı anlaya bilməsi, bu proqrama uyğun hərəkət etməli olduğunu dərk etməsi, üstəlik, hər mərhələni tam yerinə yetirə bilməsi onsuz da başlı-başına bir möcüzədir.
Necə ki, dövrümüzün tanınmış təkamül müdafiəçilərindən biri olan Riçard Dokinz (Richard Dawkins), insanın əmələ gəlməsi mərhələsində, bir insanın genetik proqramına sahib genlərin bu qədər əməkdaşlıq içində hərəkət etmələri qarşısındakı çarəsizliyini belə ifadə etmişdir:

"...Dölün inkişafında da genlər o qədər mürəkkəb və bir-biriylə kilidlənmiş əlaqələr şəbəkəsi ilə yoxlanılır ki, bundan bəhs etməməyimiz daha doğru olacaq".

Dokinz (Dawkins), insanın yaradılış möcüzəsində vəzifə yerin yetirən genlər arasındakı əlaqələrin, bu genlərin göstərdikləri fövqəladə qabiliyyətlərin təsadüfən əmələ gələ bilməyəcəyini, belə mürəkkəb bir sistemin təkamül mexanizmləri ilə açıqlanmasının mümkün olmadığını anlamış və belə bir etiraf etmişdir. Lakin çox mühüm bir xüsusun üstündən keçir. Nəinki başlı-başına möcüzələr zənciri olan körpənin inkişafının, hətta bu körpənin əmələ gəlməsi üçün lazım olan tək bir hissənin, tək bir hüceyrənin təsadüfən əmələ gəlməsi də eynilə qeyri-mümkündür.
Ana bətnində yaranan tək bir hüceyrə, 9 ay kimi müddətdə, görən, eşidən, hiss edən, nəfəs alan, düşünən bir insana çevrilir və bu çevrilmənin hər təfsilatı mükəmməl plan əsasında baş verir. Üstəlik, bu möcüzə milyonlarla ildir, eyni mükəmməlliklə davamlı təkrarlanır.

Təkamülçülərin təsadüf iddiaları, bu möcüzəvi hadisənin, insana məxsus hüceyrələri təşkil edən şüursuz atomların qərarı olduğu istiqamətindədir. Atomların bir gün ani qərar verərək bir yerə toplandıqlarını, o günə qədər heç görmədikləri, heç tanımadıqları orqanları əmələ gətirdiklərini iddia edərlər. Özlərini bu məntiqsiz iddialara elə kor-koranə inandırıblar ki, bu şüursuz atomlardan hər birinin insanın hansı hissəsini əmələ gətirəcəyinə qərar verib, buna görə lazım olan yerlərə getdiklərini qəbul edərlər. Bu əmələgəlmə prosesində heç bir müdaxilənin olmadığını, hər şeyin təsadüflərin əsəri olduğunu, hüceyrələrin və atomların da etmələri lazım olan ən doğru hərəkəti öz iradələri ilə müəyyənləşdirib mükəmməl insan bədənini əmələ gətirdiklərini düşünərlər. Hər nə qədər burada qeyd edilənləri qəbul etmək istəməsələr də, əslində irəli sürdükləri iddialar tam bu mənalara gəlir.

Məhz bu məqamda təkamülçülərin nə qədər böyük məntiqi məğlubiyyət içində olduqları ortaya çıxır. Bura qədər qeyd edilənlər və bundan sonra qeyd ediləcək hər təfsilat, yeni bir insanın yaranma mərhələlərinin təkamülçü iddiaların əksinə, təsadüflərlə gerçəkləşməsinin mümkün olmadığını ortaya qoyur. Bu fövqəladə hadisələr, hüceyrələrin, onları təşkil edən orqanoidlərin, molekulların, atomların səyləriylə deyil, üstün qüdrət sahibi Allahın "ol" deməsiylə meydana gəlir:

Sizi torpaqdan, daha sonra bir damla sudan, daha da sonra laxtalanmış qandan (rüşeymdən) yaradan Odur, sonra O sizi uşaq olaraq çıxardır, sonra güclü (həddi-büluğ) dövrünüzə çatmağınız və yaşlanmağınız üçün sizə (müəyyən ömür müddəti verir). Bəzilərinizin həyatına daha əvvəl son qoyulur; müəyyənləşdirilmiş əcələ çatmağınız və bəlkə ağlınızı işlətməyiniz üçün (Allah sizi belə yaşadar). Dirildən və öldürən Odur. Bir işin olmasını qərara aldıqda, ona təkcə: "ol!" deyər, o da dərhal olar. (Mümin surəsi, 67-68)

Rüşeym üçün hazırlanmış xüsusi müdafiə sistemi
Uşaqlıqdan asılan hüceyrələr bu təhlükəsiz yerdə qidalanmağa və inkişaf etməyə davam edərlər. Lakin bu, olduqca təəccüblü haldır. Çünki normal şərtlər altında uşaqlıqda sürətlə böyüyən rüşeymin qarşısında böyük təhlükə var: ananın immun sistemi.
İmmun sistemi, bədənə daxil olan hər cür xarici orqanizmi düşmən sayar və ona hücum edər. Ana bədənindən fərqli genetik məlumata sahib olan rüşeym də bədən üçün yad orqanizmdir. Necə ki, uşaqlıqdakı müdafiə hüceyrələri bu yad orqanizmin mövcudluğundan xəbər tutduqları anda dərhal uşaqlığa doğru axın edərlər. Əgər xüsusi bir tədbir alınmamış olsa, müdafiə hüceyrələrinin rüşeymi öldürmələri mütləqdir.

Lakin xəstəlik halları istisna olmaqla, belə şey baş verməz, çünki rüşeym xüsusi tədbirlər sayəsində ən başından qoruma altına alınmışdır.
Hələ rüşeym uşaqlıq divarına yapışmadan əvvəl ananın uşaqlığı ətrafında əmələ gəlməyə başlayan trofoblast hüceyrələri, ananın qan damarları ilə rüşeym arasında bir növ süzgəc meydana gətirərlər. Müdafiə hüceyrələri bu süzgəcdən keçə bilməzlər və dolayısilə rüşeym də həyəcan vəziyyətindəki müdafiə hüceyrələrinin hücumundan qorunmuş olar. Bundan savayı, həmin bu hüceyrələrin bəziləri də, oksigen və qida maddələri kimi, lazımi materialların rüşeymə çatmasına kömək edərlər.
İndi bu xüsusi hüceyrələrdəki quruluşu təfsilatlı araşdıraq.

 

Trofoblast hüceyrələrinin mühəndislik qabiliyyəti
Trofoblast hüceyrələri əvvəlki səhifələrdə də bildirdiyimiz kimi, eyni yumurta hüceyrəsindən çoxalmış olmasına baxmayaraq, rüşeymi əmələ gətirən hüceyrələrdən ayrılaraq, rüşeymin uşaqlıqdakı inkişafı ilə əlaqədar bütün dəstək vəzifələri boynuna götürmüş müəyyən hüceyrə qrupudur. Yeddinci günə gəlindiyi zaman, bu hüceyrələr hər istiqamətə doğru çıxıntılar meydana gətirərək böyüməyə başlayarlar. Bu dəyişikliyin məqsədi hüceyrələrin uşaqlıq divarından içəriyə keçməsini təmin etməkdir. Bu keçid zamanı ananın kapilyar damarlarıyla qarşılaşarlar. Həmçinin bunların xarici səthini deşərlər. Beləliklə də, 7-ci və 8-ci günlər arasında rüşeymin toxuması ananın qanı ilə əlaqə yaratmış olar.

Bəzi trofoblast hüceyrələri uşaqlıq divarındakı kapilyar qan damarlarının çəpərlərini parçalayacaq fermentlər ifraz edərlər. Bu yolla ananın qanının rüşeymə göstərəcəyi təzyiq də azaldılmış olar. Trofoblast hüceyrələri sanki bu mümkün təhlükədən xəbərdarmış kimi, hərəkət edər və rüşeymin ölümü ilə nəticələnən belə təhlükəyə qarşı tədbir almış olarlar. Əgər bu hüceyrələr ananın damarlarında belə tənzimləmə əməliyyatı aparmasaydılar, bu, ana qanının yüksək təzyiqlə içəriyə dolmasına səbəb ola bilərdi. Belə olan halda da, ana qanının xaricdən tətbiq etdiyi təzyiq nəticəsində rüşeymin hərəkəti dayanardı.

Sonrakı həftələrdə yenə bu xüsusi hüceyrələrin bir hissəsi ana qanının qarşısında bir sədd meydana gətirər. "Plasenta" kimi adlandırılan bu sədd çox xüsusi quruluşa malikdir. Yaxından araşdırıldığı zaman, trofoblast hüceyrələrinin bu səddi meydana gətirərək, sanki bir probka kimi qanın qarşısını kəsdikləri görünəcək. Bu, çox mühüm təfsilatdır. Çünki rüşeym artıq ananın toxumalarıyla əlaqə halındadır; anadan gələn qandakı maddələrlə qidalanır. Qidaların girməsi lazımdır, lakin qidalarla birlikdə ana qanındakı müdafiə hüceyrələrinin rüşeymə çatmaması da çox əhəmiyyətlidir. Necə ki, plasentanın meydana gətirdiyi probka sistemiylə ananın qanında olan müdafiə hüceyrələrinin rüşeymin tərəfinə keçməsinin də qarşısı alınmış olar. Lakin anadan gələn qanın keçməsinin qarşısı alınsa, rüşeym necə qidalanacaq?
Bu sualın cavabı hüceyrələrin quruluşundakı dizaynın nöqsansızlığını göstərir. Probka vəzifəsi yerinə yetirən bu hüceyrələrin aralarında olan nazik boşluqlar rüşeymin ehtiyacı olan qida maddələrinin ana qanının plazmasından alına bilməsini təmin edəcək böyüklüyə malikdir. Ananın qanından alınan oksigen, qida maddələri və minerallar bu incə aralıqdan keçərək rüşeymə çatar. Lakin müdafiə hüceyrələri daha böyük olduqları üçün bu aralıqdan keçməyi bacara bilməzlər.

Ana və rüşeym arasında qurduqları körpü düşünüldüyü zaman, trofoblast hüceyrələrinin gördükləri işlərin mükəmməl mühəndislik məlumatı tələb etdiyini söyləmək yanlış olmayacaq. Çünki bu hüceyrələr yaratdıqları sistemlərlə körpə ilə ana arasında sanki bir "həyat körpüsü"nün təməllərini atırlar. Bu hüceyrələr bir tərəfdən qanın qarşısında zərər verəcək maddələr üçün probka vəzifəsi yerinə yetirərkən, digər tərəfdən də aralarında boşluqlar qoyaraq, lazımi maddələrin keçməsinə imkan yaradırlar.
Burada qeyd edilənlər trofoblast hüceyrələrinin funksiyalarından yalnız bir neçəsidir. Lakin bunlar belə bu hüceyrələrdəki dizaynın nöqsansızlığının görülməsinə kifayət edir. Tam yerində boşluqlar qoyan, təkcə faydalı maddələri müəyyənləşdirərək onların içəri girməsini təmin edən, rüşeymə zərər verəcək maddələri bilən və bunların keçməsinə imkan verməyəcək sistemlər yaradan belə strukturun təsadüfən əmələ gələ bilməyəcəyi çox aydın həqiqətdir.
Bütün bu fövqəladə xüsusiyyətlərin təsadüfən meydana gəldiyini iddia edən bir insan aşağıdakı suallara, əlbəttə, cavab verə bilməyəcək;
Bu hüceyrələr rüşeymin inkişafı üçün ehtiyacı olan maddələrin hansılar olduğunu haradan bilirlər?
Qandakı bir çox maddə arasında hansı maddələrin faydalı olduğunu necə müəyyənləşdirərlər?
Müdafiə sistemi hüceyrələrinin, rüşeymə zərər verəcəyini necə öyrəniblər?
Təhlükə yaradacaq maddələrin böyüklüklərini əvvəlcədən necə müəyyənləşdirirlər?
Bu maddələrin keçməsinə mane olacaq, lakin faydalı maddələrin keçməsinə imkan verəcək bir şəbəkə yaratmağı necə dərk ediblər?
İnsan nəslinin mövcudluğunu davam etdirə bilməsi üçün, bu sistemdə ən kiçik bir xəta olmaması şərtdir. Ağıl və vicdan sahibi hər insan təsadüflərin hüceyrələrə bu xüsusiyyətləri qazandıra bilməyəcəyini bilər. Təsadüflər müəyyən dizayn meydana gətirib, sonra da bu dizaynın hər insanda tam özünün olmasını təmin edə bilməz. Trofoblast hüceyrələrini bütün xüsusiyyətləri ilə birlikdə yaradan və onları bir insanın əmələ gəlməsini dəstəkləyəcək şəkildə yönləndirən Allahdır. Bu, Allahın bənzərsiz yaratma sənətinin yalnız bir nümunəsidir:

Biz göyləri, yeri və onların arasında olanları, təkcə haqq və adı qoyulmuş əcəl (müəyyən müddət) üçün yaratdıq. İnkar edənlər isə xəbərdar edildikləri şeylərdən üz çevirən (kəslər) dir. De: "Gördünüzmü xəbər verin, sizin Allahdan başqa tapındıqlarınız yer üzündə nə yaradıblar? Mənə göstərin. Yoxsa onların göylərin yaradılmasında şərikliyi var? Əgər doğru deyirsinizsə, bundan əvvəl bir kitab və ya bir elm qalığı (və ya bir əsər) varsa, mənə gətirin". (Əhqaf surəsi, 3-4)

İki canlı arasındakı həyat körpüsü: plasenta
Texnologiyanın ən son imkanları ilə meydana gətirilmiş, milyonlarla dollar qiymətində olan və ən müasir xəstəxanalarda istifadə edilən həyatı dəstək modulları, bir neçə kiloqram ağırlığındakı ət parçası ilə qarşılaşdırıldıqları zaman, olduqca primitiv və qeyri-kafi qalarlar. Bu ət parçası elm adamları tərəfindən "doğumun əsil qəhrəmanı" kimi xarakterizə edilən plasentadır.

Rüşeym, inkişafı üçün lazım olan qida, oksigen və digər maddələri müəyyən dövrdən etibarən ananın qanından almağa başlayar. Plasenta da, ana ilə rüşeym arasında bu maddələrin mübadiləsini təmin edən bir strukturdur; ana ilə rüşeym arasında körpü vəzifəsi yerinə yetirər. Plasentanın quruluşu inkişaf etməkdə olan dölün bütün ehtiyaclarını ödəyəcək şəkildə yaradılmışdır.

Plasenta, trofoblast hüceyrələrinin aralarından sızan qida maddələrini körpəyə daşıyacaq olan yumşaq qan damarları ilə doludur. Anadan gələn bütün qida maddələrini, oksigeni, dəmir və kalsium kimi əhəmiyyətli mineralları plasenta əvvəlcə göbək ciyəsinə (umbilical cord) və oradan da rüşeymin kapilyar damarlarına çatdırar. Üstəlik, plasenta təkcə rüşeymin maddələr mübadiləsi üçün lazımi qidaları təmin etməklə kifayətlənməz, yeni toxumaların əmələ gəlməsi üçün lazımi qidaları da seçərək dölə daşıyar.(37) Amin turşularının döl tərəfindən hər cür sintez üçün istifadə edilməsi lazımdır (karbohidratlar, nuklein turşuları (DNT-nin təməl elementləri), yağ və s.). Plasenta bunları da ananın qan dövranı sistemindən seçib tutar. Bunu isə əsasən xüsusi daşıyıcılar vasitəsilə həyata keçirər. Onları ehtiyat halında toplayar, lazım olanı özü üçün istifadə edər, bir hissəsini də dölün qan dövranına göndərər. Qidalardan savayı, ionlar da, plasentadan keçər. Xüsusilə iki ion döl üçün çox əhəmiyyətlidir və onları bol miqdarda tədarük etməlidir. Bunlardan biri dəmirdir. Qan həcmini artırmaq üçün buna ehtiyacı var. Digəri isə sümüklərin inkişafı üçün lazım olan kalsiumdur. Bunların nəqli çox səmərəli və həssas şəkildə gedər. Əgər ananın aldığı dəmir miqdarı az olsa, plasenta körpə üçün lazım olan miqdarı ananın qanından çəkər və nə olursa olsun, körpənin ehtiyacını ödəyər və onu hər cür təhlükədən qoruyar.

Plasenta bu əməliyyatın tam əksini də, yəni rüşeymdən ananın qanına tullantı maddələrinin daşınması işini də məharətlə yerinə yetirər.
Unudulmamalıdır ki, burada "edər", "seçər", "götürər", "ehtiyyat halında toplayar", "daşıyar" hərəkətlərini yerinə yetirdiyini bildirdiyimiz plasenta, yenə hüceyrələrdən ibarət bir toxumadır. Saydığımız bütün bu hərəkətləri yerinə yetirən, məsələn, dəmirə ehtiyac olduğunu bilən və bir çox maddə arasından dəmiri seçə bilən, aldığı dəmiri necə istifadə edəcəyini bilən, məlumat sahibi bir insan deyil, müəyyən hüceyrələr qrupu olan plasentadır. Plasentanı əmələ gətirən hüceyrələr ehtiyac duyduqları maddələri tanıyır və bunları seçə bilir. Bir hüceyrənin bir atomu tanıması, şübhəsiz ki, böyük möcüzədir. Üstəlik, bu atomu tanımaqla yanaşı, ordan ehtiyac olan miqdarda alaraq bir yerə daşıması daha da fövqəladə hadisədir. Bura qədər qeyd edilən və bundan sonra qeyd ediləcək məlumatlar, həmişə bu dünyagörüşüylə qiymətləndirilməlidir.
İnsanın yaradılış möcüzəsində bəhs edilən hadisələr, hüceyrələrin, hüceyrələri əmələ gətirən molekul və atomların göstərdikləri şüur ​​göstərən davranışlardır. Əlbəttə, bu şüur ​​bunların heç birinə deyil, onları yaradan və görəcəkləri işləri hər birinə ilham edən Allaha aiddir.
Sonrakı sətirlərdə araşdıracağımız bütün təfsilatlar da açıq-aydın bir yaradılış dəlilidir.

Plasentanın digər mühüm vəzifələri
Dölü plasentaya bağlayan uzun ip kimi bir struktur olan göbək ciyəsində üç qan damarı var. Bu damarlardan biri göbək venası adlanır. İçində qida maddəsi və oksigen olan qanı plasentadan körpəyə çatdırar, digər ikisi isə göbək arteriyalarıdır. Bu damarlar, karbon və qida maddələrinin tullantıları ilə yüklü qanı, körpədən plasentaya apararlar.
Göbək ciyəsi möhkəm və elastik quruluşu sayəsində asanlıqla dolaşıb ilişməz. Bu, qan dövranında müəyyən ləngimə olmaması baxımından mühüm xüsusiyyətdir. Həmçinin ciyənin elastik quruluşu, körpənin hərəkət etməsini də mümkün edəcək ən əlverişli şəkildədir.

Funksiyaları düşünüldüyü zaman, plasentanın rüşeym üçün bəzən ağciyər, mədə və ya bağırsaq, bəzən qaraciyər, bəzən də böyrək kimi hərəkət edəcək şəkildə yaradıldığı görüləcək. Üstəlik, plasenta bunları sabit nizamla deyil, körpənin dəyişən ehtiyaclarını nəzərə alaraq edər. Məsələn, dölün birinci və ikinci aylarda ehtiyac duyduğu qidalar ilə səkkizinci və doqquzuncu aylarda ehtiyac duyduğu qidalar bir-birindən fərqlidir. Lakin plasenta bunu mükəmməl tarazlıqla nizamlayar və hər dövr üçün həzm edilməsi ən asan olan qidaları rüşeym üçün seçər.

Plasentanın ən mühüm vəzifələrindən biri də döl üçün lazım olan estrogen və progesteron kimi hormonları ifraz etməkdir. Bu hormonlardan progesteron ananın bədənində, xüsusilə uşaqlıq hissəsini canlandıraraq, körpəyə fiziki dəstək təmin edər. İnkişafını davam etdirə bilməsi üçün ən rahat mühitin formalaşmasına imkan verər. Həmçinin, ananın sinəsindəki süd vəzilərinin inkişafını təmin edərək zamanı gəldikdə, südün yaradılmasına da kömək edər. Bundan savayı, ananın maddələr mübadiləsinin səmərəsini yüksəldərək dəstək olar. Beləliklə də, ananın sağlam olmasına və rahat olmasına töhfə verər. Uşaqlığın rüşeym üçün rahat və etibarlı yer halına gəlməsini təmin edən bu hormonların, tam və lazımi miqdarda ifraz edilməsi, körpənin sağlam doğula bilməsi üçün çox əhəmiyyətlidir. Həmçinin bu hormonlar ananın orqanizmini doğuma da hazırlayar.

Plasenta bütün bu vəzifələrlə yanaşı hamiləliyin son üç ayında yarana biləcək infeksiyalara qarşı da rüşeymin immunitet qazanmasını təmin edər.
Bura qədər qeyd edilənlər plasentanın rüşeymin inkişafı əsnasında boynuna götürdüyü vəzifələrdən təkcə bir neçəsidir. Həmçinin bizim burada qeyd etdiyimiz hər mövzunun insanın təsəvvür edə bilməyəcəyi qədər çox təfsilatı var. Hər bir sistem bir çox mürəkkəb kimyəvi əməliyyatın gerçəkləşməsindən asılıdır. Dövrümüzdə rüşeymin inkişafı üzərində aparılan hər yeni tədqiqat plasentanın körpə üçün boynuna götürdüyü yeni bir vəzifəni ortaya çıxardır. Lakin hamısında ortaq xüsusiyyət var. Plasentadakı hər mexanizm ana ilə rüşeymi mükəmməl uyğunluq içində bir-birinə bağlayır. Bu uyğunluq olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki ana bədənindəki bu kimi mexanizmlərin təmin etdiyi tarazlıqlardan biri pozulduğu təqdirdə rüşeymin həyatını davam etdirməsi qeyri-mümkündür.

Hüceyrələrdən ibarət olan bir toxumanın bir canlının ehtiyaclarından xəbərdar olması, çatışmazlıqları müəyyənləşdirib necə aradan qaldıracağını bilərək hərəkət etməsi, tam lazımi maddələri lazımi miqdarda ifraz etməsi və kənardan seçib götürməsi, bir sözlə, şüurlu davranışlar göstərməsi, əlbəttə ki, bu toxumanın öz səyi ilə ortaya çıxan bir vəziyyət ola bilməz. Məsələn, eyni vəzifəni bir insanın yerinə yetirməsi tələb edilsə, belə şeyi etməsi qeyri-mümkündür. Hansı anda dölün nəyə ehtiyacı olduğunu anlaması, bu ehtiyaca görə lazımi tədbirləri görməsi, lazımi maddələri seçməsi, lazımsız maddələri döldən uzaqlaşdırması tibb sahəsində təhsil almamış bir insan üçün qeyri-mümkündür (tibb sahəsində təhsil almış bir insan belə olsa, heç dayanmadan gecə-gündüz bu vəzifəni heç bir problem olmadan yerinə yetirə bilməsi yenə mümkün deyil).
Lakin bir insanın edə bilməyəcəyi bu mühüm vəzifələri, plasenta adlandırdığımız bu toxuma parçası tam və mükəmməl yerinə yetirir. Üstəlik, minlərlə ildir yaşamış milyardlarla insanın hər birinin plasentası, eyni yüksək şüur və üstün performansı göstərmişdir. Şübhəsiz ki, plasentanın quruluşundakı mükəmməllik və şüurlu hərəkətləri, Allahın onu bu xüsusiyyətlərə sahib şəkildə yaratmasının nəticəsidir. Bunun əksini müdafiə etmək ağlın hüdudlarından kənara çıxmaqdır. Allah, insan bədənində yaratdığı bu möhtəşəm struktur ilə bizə bənzərsiz sənətini göstərir və ayələriylə bu həqiqət üzərində düşünməyimizi əmr edir:

O, göylərin, yerin və onların arasında olanların Rəbbidir! Elə isə Ona ibadət et və Ona ibadətdə qətiyyətli ol! Heç Ona oxşarını tanıyırsanmı?! İnsan deyir: “Doğrudanmı mən öldükdən sonra qəbirdən diri çıxardılacağam?” Məgər insan ilk əvvəl onu heç nə deyilkən yaratdığımızı düşünmür? (Məryəm surəsi, 65-67)

Sonrakı səhifələrdə bəhs edəcəyimiz mövzular oxunarkən də unudulmaması lazım olan çox mühüm bir xüsus var. Bura qədər verilən nümunələrdən də göründüyü kimi, müəyyən plan çərçivəsində hərəkət edən, vaxtı gəldikdə vəzifəsini dəyişdirən, harada dayanmalı olduğunu bilən, vəzifə yerini tərk etməyən, qrupla işləyə bilən, ehtiyaca görə seçim edə bilən, lazımi maddələri lazımi zamanlarda ifraz etməyi bacaran varlıqların hamısı bədəndəki hüceyrələrdir. Gözlə görülməyən bu varlıqların davranışlarında (bir qədər sonra təfsilatlı şəkildə görüləcəyi kimi) çox aydın ağıl var. Bu ağıl hüceyrələrə aid ola bilməz. Şüursuz və cansız atomlardan ibarət olan hüceyrələrin düşünüb qərar vermə kimi xüsusiyyətləri ola bilməz. Bu üstün şüur ​​və ağıl Allaha aiddir. Bu həqiqətin heç vaxt unudulmaması, bu möcüzəvi hadisələr üzərində düşünərkən insanın dərinləşməsinə və Allahın sonsuz qüdrətinə şahid olmasına vəsilə olması baxımından əhəmiyyətlidir.

Bədən formalaşmağa davam edir
İlk günlərdə təkcə ana qanından lazımi qidaları qəbul edən döl, artıq öz bədənini bəsləmək və hüceyrələrinə oksigen göndərə bilmək üçün özünəməxsus qan dövranı sisteminə ehtiyac duyar. Məhz bu sistemin meydana gəlməsi üçün bir çox hüceyrə ani qərarla əməkdaşlıq edib qan dövranı sistemini əmələ gətirməyə başlayarlar. Hüceyrələrin bu davranışları, onların sonsuz ağıl və elm sahibi tərəfindən yönləndirildiklərinin açıq-aydın dəlilidir.

Təqribən 13-cü gündə bir qrup hüceyrə ürəyi yaratmaq üçün rüşeymin sinə bölgəsində toplanar. U hərfinə bənzər bir boru yaradaraq olduqca şüurlu surətdə əvvəlcə ürəyin bünövrəsini əmələ gətirərlər. Eyni zamanda digər minlərlə hüceyrə, sanki ürəyin əmələ gəlməyə başladığı xəbərini almış kimi, bədəni başdan-sona əhatə edəcək qan damarlarının əmələ gətirilməsinə başlayarlar. Beləliklə də, hüceyrələrin şüurlu düzülmələri və lazımi nahiyələrə gedib yerləşmələri ilə, damarların əmələ gəlməsi 21-ci gündə tamamlanmış olar. Artıq qan dövranı sistemi işləməyə hazırdır və ürək, 22-ci gündə ilk döyünməsindən sonra dəqiqədə 60 dəfə döyünən ritmlə fəaliyyətə başlayar. İlk yığılmalar ürəyin uzunluğu boyunca dalğa kimi hərəkət edər. Ürək formalaşma prosesini tamamladıqda, yığılmalar fərqli kameralarada müntəzəm şəkildə davam edər.
Ürək döyünməyə başlamışdır, lakin hələ ortada qan yoxdur. Bunun üçün də vəzifə yerinə yetirən hüceyrələr var. Bu hüceyrələr yeni formalaşan insanın, bədənində "qan" adlı xüsusi maddəyə ehtiyac duyacağını sanki əvvəlcədən müəyyənləşdirər və qan hüceyrələrinə çevrilərlər. Qan mayesi də çox keçmədən damarlarda hərəkət etməyə başlayar. 4-cü həftənin sonunda ürəyin və damarların içinə tamamilə qan dolmağa başlayar. Əlbəttə ki, ürəyin, qan dövranı sisteminin və qan mayesinin əmələ gəlməsi başlı-başına heyranlıq oyandıran hadisədir. Hələ ortada bunların heç biri olmadığı halda, hüceyrələr tam işləyən plan sayəsində lazımi zamanlarda lazımi yerlərə yerləşərək insanın həyatı üçün əvəzolunmaz qan dövranı sistemini əmələ gətirirlər. Burada qısaca yekunlaşdırdığımız bu mərhələlərin heç biri təsadüfən meydana gələ bilməz; bu mükəmməl əmələgətirmə planı tək bir hüceyrənin çoxalmasından əmələ gələn hüceyrələrə aid ola bilməz. Bu məqamda da qarşımıza çıxan şey, açıq-aydın yaradılış həqiqətidir.
Üstəlik, qan dövranı sisteminin təkcə əmələ gəlməsi deyil, hər işçisinin sahib olduğu xüsusiyyətlər də insanda heyranlıq oyandıracaq tarazlıqlarla yaradılmışdır. Uşaqlıqda inkişaf etməkdə olan körpənin qanı ilk vəzifə üçün normal insanınkından olduqca keyfiyyətli xüsusiyyətlər daşıyar. Məsələn, körpənin qanındakı hemoqlobin maddəsinin oksigen tutma qabiliyyəti yetkinlərə nisbətən olduqca yüksəkdir. Rüşeymin 1 sm3 qanında olan qırmızı qan hüceyrələrinin sayı da yeni doğulmuş bir körpənin eyni miqdardakı qanında olan qırmızı qan hüceyrəsi sayından olduqca yüksəkdir. Dördüncü ayda göbək ciyəsindən plasentaya gündə təxminən 24 litr qan keçər. Bu dövran o qədər sürətlidir ki, bir dövr 30 saniyə ərzində tamamlana bilər. Bu yolla qan, lazım olan oksigen və qidanı plasentadan qəbul edərək hüceyrələrə aparmağa başlamışdır. Eyni anda bir tərəfdən böyrəklər də əmələ gəlir və qan, hüceyrələrdən topladığı tullantı maddələrini böyrəklərə aparıb təmizləməyə başlayar.

İndi burada dayanıb bir daha düşünək: belə mükəmməl bir sistem bir gün, təsadüfən, tam şəkildə, öz-özünə yaranmış ola bilərmi? Körpənin xüsusi quruluşdakı qanı, bu qanı ürəyə, ürəkdən də lazımi yerlərə daşıyan qan damarları bu damarları plasentaya bağlayan strukturlar, bir sözlə, hər təfsilat müəyyən zaman ərzində təsadüfən, öz-özünü əmələ gətirmiş ola bilərmi?

Şübhəsiz ki, ola bilməz. İnsan üçün çox mühüm olan bu sistemin tam şəkildə bir anda əmələ gəlməsi şərtdir. Çünki ürəyin, qanın və damarların əmələ gəlməsindəki hər hansı ləngimə rüşeymin inkişafının dayanmasına səbəb olacaq. Damarlar əmələ gəlmədən əvvəl ürək qanı vursa, qan nəzarətsiz şəkildə paylanacaq və dövrana səbəb olmayacaq. Yaxud ürək lazım olduğu zaman döyünməyə başlamasa, qan bədənə çata bilməyəcək. Bu da rüşeymin formalaşmadan uşaqlıqda ölməsi deməkdir. Halbuki bu günə qədər yaşamış milyardlarla insanın hər birində bu tənzimləmə əməliyyatlarında heç bir ləngimə olmamış, ürək tam döyünməsi lazım olduğu anda ilk dəfə döyünmüş və yeni yaranan bədənə tam lazım olduğu qədər qanı vurmuşdur. Bu da başda verdiyimiz "təsadüfən əmələ gəlmiş ola bilərmi?" sualını tamamilə mənasız edir. Bir sistemin, bir canlının, bir strukturun bir anda əmələ gəlməsi, onun yaradıldığının açıq-aydın dəlilidir. Bu, ağıl sahibi hər insanın təsdiqləcəyi, qətiyyən əksini iddia edə bilməyəcəyi qəti bir həqiqətdir.
Bütün bu mükəmməl sistemlərin Yaradıcısı, insanı ən gözəl surətdə və tam şəkildə bütün ehtiyaclarıyla birlikdə yaradan Allahdır.

Sinir sisteminin əmələ gətirilməsi
Bütün bu əməliyyatlar davam edərkən, çox mühüm bir formalaşma prosesi də getməlidir: mərkəzi sinir sisteminin formalaşması. Embrionik disk kimi adlandırılan strukturun ən üst təbəqəsində əmələ gələn paralel xətt və qabarcıqlar mərkəzi sinir sistemini (beyin və onurğa beynini) əmələ gətirməyə başlayar. Ən üst təbəqə bir oyuq əmələ gətirər, oyuğu küncləri birləşər və yapışar, beləcə dar bir balon meydana gələr. Balonun ön hissəsi qalınlaşar və beyni yaratmaq üçün genişlənər. Bu vaxt arxa tərəfi də onurğa beynini əmələ gətirər.
Burada 1-2 cümlə ilə yekunlaşdırılan bütün bu hadisələr əslində insanın təxəyyülünün sərhədlərini aşacaq qədər fövqəladədir. Sinir sisteminin əmələ gəlməsindəki digər mərhələlər də bu hadisələrdəki fövqəladəliyi təkrar-təkrar gücləndirir.
5-ci həftədən etibarən yaranan onurğa beynində çox sürətli əmələgətirmə prosesi ilə saniyədə 5000 neyron adlı xüsusi sinir hüceyrələri əmələ gətirilməyə başlanacaq. Bu nahiyədə daha sonra beyin əmələ gələcək.
Beyin hüceyrələrinin böyük hissəsi rüşeymin ilk beş ayında əmələ gələr və hamısı doğumdan əvvəl beyindəki lazımi mövqelərini tutmuş olarlar. Böyük sürətlə əmələ gələn hüceyrələr bir müddət sonra mərkəzi sinir sisteminin qollarını yaratmaq üçün, daha uzaqlara köç etməyə başlayarlar.
Lakin bu mərhələdə hər neyronun, sinir sistemində özü üçün ayrılmış hədəf yeri tam düzgün tapması vacibdir. Buna görə də, gənc neyronların yollarını tapa bilmələri üçün mütləq rəhbərə ehtiyacları var. Bu rəhbərlər, onurğa beyninin və beynin inkişaf sahəsi arasında bir növ naqil şəklində uzanan xüsusi hüceyrələrdir. Neyronlar əmələ gətirildikləri yerdən çıxıb bu rəhbərlərə yapışaraq köç edərlər. Həmçinin özləri üçün ayrılmış yerləri anlayar, ora yerləşər və dərhal sonra çıxıntılar əmələ gətirərək digər neyronlarla əlaqə yaradarlar.
Bəs görəsən neyronlar əmələ gələn kimi, belə səfərə çıxacaqlarını haradan bilirlər? Bu səfər vaxtı hədəflərini tapmaq üçün bir rəhbərdən istifadə etməli olduqlarına və bir-birləriylə nə cür əməkdaşlıq edəcəklərinə necə qərar verirlər? Neyron adlandırdığımız varlıqlar nəticədə gözlə görülə bilməyəcək kiçiklikdə, atomlardan və molekullardan ibarət hüceyrələrdir. Onların bu cür şüurlu şəkildə yerləşmələri öz qərar və iradələriylə gerçəkləşəcək hadisə deyil. Bu əməliyyatı idarə edən mərkəz, beyin də deyil. Çünki hələ ana qarınındakı rüşeymin beyni əmələ gəlməmişdir.

Bu hüceyrələr əmələ gələn kimi, bilmədikləri bir yerə doğru təkcə özlərinə ilham edilən məlumatlar əsasında proqramlanmış kimi hərəkət edərlər. Aydındır ki, beynin və sinir sisteminin formalaşması vaxtı yaşanan heç bir hadisənin təsadüflərlə baş verməsi mümkün deyil. Çünki tək bir mərhələdəki fərqlilik zəncirvari şəkildə bütün sisteminin işini ləngidər. Neyronların əmələ gəlmələri və müəyyən sinir şəbəkəsinə çevrilmələri beynin və ondan asılı işləyən sinir sisteminin formalaşması mərhələlərindən təkcə biridir. Nəinki təkamülçülərin iddia etdiyi kimi, bütün beynin təsadüfən əmələ gəlməsi, hətta tək bir neyronun belə təsadüflərlə əmələ gəlməsi mümkün deyil.

Bu əmələgəlmə prosesinin daha bir çox təfsilatı da var. Məsələn, neyronlar, ilk əmələ gəldikləri zaman, yetkin bir insanınkından fərqli quruluşa sahibdirlər. Böyüməkdə olan insanın sinir sistemi ilə əlaqədar vəzifələri yerinə yetirmək üçün, bədənin müəyyən nahiyəsinə köç edən neyronlar ilk mərhələdə havasız mühitdə, oksigen olmadan yaşaya bilən maddələr mübadiləsinə sahibdirlər. Lakin beyin nahiyəsinə çatıb, bu nahiyədə yaxşı şəkildə yerləşdikdən dərhal sonra birdən-birə hava ilə yaşaya bilən, yəni oksigendən asılı maddələr mübadiləsinə sahib olarlar. Belə çevrilmə hər dəfə, bütün sinir hüceyrələri üçün mükəmməl şəkildə gerçəkləşməlidir. Əks vəziyyət sinir hüceyrələrinin yaşamasını qeyri-mümkün hala gətirəcək. Şübhəsiz ki, bu, olduqca möcüzəvi hadisədir.

Bu gün bilirik ki, insanın beyin hüceyrələri bir müddət oksigensiz qaldıqda olduqca ciddi təhlükə altına düşürlər. Hətta müddət bir qədər uzandığı təqdirdə, əvvəlcə iflic, sonra da ölüm qaçılmaz olur. Lakin ilk yaranan neyronlar tamamilə fərqli bir sistemdədirlər. Təkcə bu mərhələdə bir ləngimə olsa, yəni tam lazım olduğu anda neyronların maddələr mübadiləsində dəyişiklik olmasa, rüşeym insana çevriləməyəcək. Əlbəttə, bir hüceyrənin gələcəkdə nə vəzifə yerinə yetirəcəyini müəyyənləşdirməsi və öz quruluşunu bu vəzifəyə uyğun şəkildə, öz iradəsi və şüuru ilə dəyişdirməsi qeyri-mümkündür.
Belə olan halda, qarşımıza çıxan həqiqət aydındır: neyronları bu xüsusiyyətlərlə yaradan, lazım olduğu anda lazım olduğu formaya salan, onları gedəcəkləri yerlərə tək-tək yerləşdirən Allahdır. Hər insan özünün də bu mərhələlərdən keçirildiyini bilməli və Rəbbimizin özünü bir insan kimi yaratmasındakı ehtişamı görərək şükür etməlidir. Allahın hər şeyin Yaradıcısı olduğunu, göylərdə və yerdə Ondan başqa güc sahibi olmadığını bir an belə unutmamalıdır:

...Səni torpaqdan, sonra bir damla sudan yaradan, sonra da səni normal (əl-ayağı tutan, güc-qüvvəti yerində) bir adam edən (Allahı) inkar etdin? Lakin, O Allah mənim Rəbbimdir və mən Rəbbimə heç kəsi şərik qoşmaram! (Kəhf surəsi, 37-38)

Hüceyrələr arasındakı planın əhəmiyyəti
Rüşeymin inkişafını araşdırdığımız zaman, olduqca mütənasib və uyğun inkişafın olduğunu görərik. İlk ayın sonunda, rüşeymdə, tam inkişaf etməmiş gözlər, qulaqlar, burun, çənə və yanaqlar görünməyə başlayar.
Bu uyğun inkişaf əsnasında bir tərəfdən böyümə, formalaşma və digər tərəfdən də struktur dəyişikliyin təmin edilməsi çox mühümdür. Bu dəyişikliklərin bütün bədən hissələri üçün eyni şəkildə gerçəkləşməsi vacibdir. Çünki insan bədənindəki bütün orqanlar olduqca mürəkkəb strukturlara malikdir. Məsələn, təkcə gözə məxsus 40 fərqli hissə var. Gözlərin funksiyalarını yerinə yetirə bilməsi üçün, mütənasib böyümə prosesi getməli, hissələr arasındakı əlaqə sağlam olmalı və hamısı öz yerində olmalıdır. Əks təqdirdə göz funksiyalarını yerinə yetirə bilməyəcək. Eynilə qolun əmələ gəlməsi üçün də, sümük və əzələ də eyni anda əmələ gəlməlidir.
Bundan aydın olduğu kimi, dölə məxsus bütün hüceyrələr bu uyğunlaşma içində hərəkət edərlər. Hər birinin bədənin ümumi planından xəbəri var. Hər biri bəzi siqnallar göndərər və digərlərindən gələn siqnallara da reaksiya verərlər. Rüşeymin bütün hüceyrələri birlikdə hərəkət edərlər. Sanki razılaşma ilə ehtiyaca görə DNT-lərindəki məlumatlardan lazım gələnləri istifadə edərək, bir-birlərindən fərqli xüsusiyyətlərə sahib olarlar.

Bəs hüceyrələr hara gedəcəklərini və nə əmələ gətirəcəklərini haradan bilirlər? Həmçinin birlikdə hərəkət etdikləri hüceyrələrlə necə bu qədər yolagedən ola bilirlər? Hüceyrələrin içindəki genetik məlumatın necə istifadə ediləcəyinə və hüceyrələrin necə müxtəlifləşəcəyinə qərar verən kimdir?
Bədənimizdəki orqanlar nə əskik, nə də artıqdır. Orqanlarımızın əskik olması bəzən öldürücü, ən azından isə şikəstliyə səbəb verən faktor olar. Çox olması isə, bədən üçün istifadə edilməyən və lazımsız yük olar. Elə isə, əvvəlcə insanın ehtiyac duyduğu orqan sayı müəyyənləşdirilməlidir. Bəs bu say necə müəyyənləşdirilir? Necə olur ki, bir qrup hüceyrə bir orqanı əmələ gətirməyə başladığı zaman, başqa bir qrup hüceyrə də eyni orqandan ikincisini əmələ gətirmir?
Təkamülçülər DNT molekulunun bütün bu əməliyyatlardan məsul olduğunu ifadə edərək, mövzunu dəyişdirməyə çalışırlar. Lakin bu, yalnız yalandır. Çünki burada əsil üzərində dayanılmalı xüsus, bədəndəki bütün hüceyrələrin DNT molekulunda qeyd olunan məlumatları, bura kimin yerləşdirməsidir. Daha da əhəmiyyətlisi bu məlumatlardan, harada, nə vaxt, necə istifadə ediləcəyinə kimin qərar verməsidir. Məhz təkamülçülərin bu xüsusda verə biləcəyi bir cavab yoxdur.
Əslində şüursuz və cansız atomlardan ibarət olan hüceyrələrin, qan damarlarının, toxumaların, havanın, küləyin və ya hər hansı maddənin belə qərar vermə gücü yoxdur. Hüceyrələrdə şifrlənmiş bu möhtəşəm planı yaradan Allahdır. Hüceyrələrə nələr etməli olduqlarını ilham edərək bu planın mükəmməl işləməsini təmin edən də Allahdır. Allah hər şeyə qadirdir.

Xarici dünya üçün görülən hazırlıqlar
Orqanları yavaş-yavaş tamamlanan və hərəkət etməyə başlayan körpəni yeni əmələgəlmə prosesi gözləyir. Körpənin olduğu etibarlı mühitdən tamamilə fərqli xüsusiyyətlərə sahib bir mühitdə yaşaya bilməsi üçün, bədənində lazımi tənzimləmə əməliyyatları aparılmalıdır.
Bunun üçün yavaş-yavaş hərəkət etməyə başlaması və yeni yaranan orqanlarını işlətməyə başlaması lazım gələcək. Şübhəsiz ki, bu məsələ də ən mükəmməl şəkildə həll olunmuşdur. Körpəni uşaqlıqdan ayıran membranın içində "amnion mayesi" adlanan xüsusi maye əmələ gəlməyə başlayar. Körpənin böyrəkləri, ağciyəri, amniotik membranı və uşaqlıq, ortaq şəkildə töhfə verərək bu mayeni əmələ gətirərlər.

Körpənin həyat suyu: "amnion mayesi"
Körpə üçün xüsusi hazırlanmış olan amnion mayesi, orqanların doğumdan sonrakı istifadəsi üçün hazırlanmasını təmin edər. Körpə, amnion mayesi ilə müəyyən mənada xarici dünyaya alışmaq üçün məşq edər və müntəzəm surətdə bu mayeni içər. Bu sayədə dili acı, şirin, duzlu və turş dadları hiss etməyə başlayar. Bir müddət sonra tüpürcək vəziləri də hərəkətə keçər. Həmçinin dölün içdiyi amnion mayesi həm bağırsaqları sorma işinə hazırlayır, həm də böyrəklərin eyni mayeni davamlı qandan süzməsinə imkan təmin edərək böyrəkləri işlədir. Böyrəklərdən sorulan maye də təkrar amnion mayesinə geri qaytarılır. Lakin bu əməliyyat amnion mayesini çirkləndirməz. Çünki böyrəklər, hazırkı fəaliyyətlərindən fərqli olaraq, körpənin içdiyi mayeni süzərkən sterilizə edəcək quruluşa da sahibdirlər. Həmçinin bu maye eynilə bir hovuzun təmizlənməsi kimi, digər bir çox mayenin də köməyi ilə davamlı təmizlənər.

Bu hadisələrlə yanaşı, bu dövrdə həzm sisteminin tam hazır olması üçün, mədədə həzm suları ifraz olunmağa başlanar. Həmçinin yeni formalaşan körpənin bağırsaqlarındakı hüceyrələr, şəkərləri və duzları bir-birindən ayırd edə bilmə qabiliyyəti qazanar və bir müddət sonra seçilən bu tullantı maddələri ananın qanına geri qaytarılar. Beləliklə də, həm bağırsaqlar, həm də böyrəklər aktiv fəaliyyətə keçmiş olarlar. Amnion mayesi hər üç saatdan bir, yəni hər gün səkkiz dəfə dölün bağırsaqları tərəfindən sorular və qan yolu ilə ana qanına keçər. Sorulan maye miqdarı qədər maye, həm uşaqlıqdan, həm də dölün ağciyərləri ilə böyrəkləri tərəfindən əmələ gətirilərək amnion mayesinin hovuzuna buraxılar. Beləliklə də, döl üçün mühüm dərəcədə əhəmiyyətli olan bu mayenin miqdarı qorunmuş olar. Bu mükəmməl sistem sayəsində döl, heç bir zərər çəkmədən həzm sistemini işlətmiş olar.
Dölün böyüməsinə paralel şəkildə miqdarı yavaş-yavaş artan amnion mayesi 10-cu həftədə 30 ml, 5-ci ayda 350 ml və 7-ci aya qədər də 1 litrə çatar. Doğum anında isə yarım litrə enər.

Amnion mayesi təkcə həzm sistemini doğumdan sonrakı dövrü üçün hazırlamaqla kifayətlənməz, körpənin uşaqlıqda rahat şəkildə hərəkət etməsini də təmin edər. Döl bu maye içində eynilə limana bağlanmış bir qayıq kimi üzər. Bu halıyla çox etibarlı şəkildə uşaqlıqda hərəkət edir. Eyni zamanda kənardan gələcək mexaniki zərbələrə qarşı da bu maye sayəsində qorunur. Mayelərə hər hansı istiqamətdən gələn təzyiq sferik olaraq hər tərəfə yayılar. Beləliklə də, döl mənfi təsirlərdən qorunmuş olar. Məsələn, ana qaçsa da, bu qaçışda yaranan sarsıntı dölə heç təsir etməz. Bu vəziyyət içi su ilə dolu bağlı bir qabın içərisindəki bir göbələyin qab çalxalandığı zaman, hərəkət etməməsinə bənzəyər. Hər cür təhlükə xeyli əvvəldən düşünülmüş, tədbirlər alınmış, döl üçün ola biləcək ən güclü qoruma sistemi yaradılmışdır.

Amnion mayesinin varlığı ananın sağlamlığı üçün də əhəmiyyət kəsb edir. Dölün amnion mayesinin içində üzməsi əhəmiyyətlidir. Bu maye uşaqlığın boşluqlarını doldurar. Bu sayədə zamanla böyüyən və ağırlaşan döl, ananın uşaqlığı üçün ağırlıq təşkil etməz. Əgər bu maye olmasaydı döl böyüdükcə uşaqlığa təzyiq göstərəcəkdi. Bu isə uşaqlıq divarlarının əks təzyiqindən ötrü, dölün normal inkişafını qeyri-mümkün edəcəkdi.

Bu xüsusi mayenin döl üçün təmin etdiyi digər mühüm imkan isə, sabit istilik təmin etməsidir. Məlum olduğu kimi, mayelər istiliyi bərabər şəkildə paylayarlar. Davamlı dəyişdirilən amnion mayesi də müəyyən istilikdə olub dölün inkişafı baxımından ehtiyacı olan istiliyi hər tərəfə bərabər şəkildə paylayar.
Bu mayenin ifraz olunmasında, davamlı təmizlənməsində və ya miqdarında tək bir ləngimə olsa dölün normal inkişafı pozular. Məsələn, amnion mayesinin miqdarı lazım olandan daha az olsa və ya heç olmasa bir sıra anormallıqlar yaranmağa başlayar. Orqanlar sıxılar və deformasiyaya uğrayar. Oynaqlar bütünləşər, dəri bollaşar, təzyiqdən ötrü üz deformasiyaya uğrayar. Ən ciddi problem isə ağciyərlərin əmələ gəlməsindəki pozulmadır. Belə olan halda, körpə doğulduqdan dərhal sonra ölər.

Bütün bu məlumatlar bizə göstərir ki, amnion mayesinin əmələ gətirilməsi ilk insandan indiyədək mükəmməl şəkildə baş verir. Amnion mayesi olmadan bir körpənin uşaqlıqda inkişaf etməsi qeyri-mümkündür. Bu da təkamülçülərin müəyyən zaman ərzində mərhələli dəyişikliklər nəticəsində əmələgəlmə iddiasını tamamilə etibarsız edir. Yepyeni bir insanın yaradılma mərhələlərinin təkcə biri, məsələn, bura qədər qeyd etdiyimiz amnion mayesinin ifrazı çatışmasa, qətiyyən doğum hadisəsi baş verə bilməz və insan nəsli hələ əmələ gəlmədən kəsilərdi. Dolayısilə amnion mayesinin müəyyən zamandan sonra ehtiyac duyularaq ifraz olunmağa başlandığını iddia etmək qeyri-mümkündür.

Bu maye körpə ilə birlikdə mövcud olmaq məcburiyyətindədir. Belə mühüm vəzifələrə sahib, çox funksiyalı bir mayenin təsadüfən bir anda əmələ gəldiyini iddia etmək də qeyri-mümkündür. Necə ki, mürəkkəb bir strukturun bir anda əmələ gəlməsi demək, həmin strukturun yaradılmış olması deməkdir. Təsadüflərin hesablama aparması, ehtiyacları müəyyənləşdirməsi, bu ehtiyaclara uyğun strukturları seçməsi və bunları lazımi zamanda lazımi yerdə əmələ gətirməsi qeyri-mümkündür.
Aydındır ki, amnion mayesi də, bağlı olduğu sistemlərlə birlikdə və tam ehtiyac olan miqdarda, Allah tərəfindən yaradılmışdır.

Allah, hər dişinin nəyi yükləndiyini (nəyə hamilə qaldığını) və döl yataqlarının nəyi əksildib nəyi əlavə etdiyini bilər. Onun dərgahında hər şey üçün müəyyən miqdar (ölçü) müəyyənləşdirilib. (Rad surəsi, 8)

İlk nəfəs üçün görülən hazırlıqlar
Doğulduqdan sonra körpə üçün ən mühüm şey nəfəs almaqdır. O ana qədər hələ hava ilə tanış olmamış ağciyərlərin, havayla doldurulub nəfəsin geri verilməsi lazımdır. Doğulduqdan sonrakı ilk ana qədər heç nəfəs almayan ağciyərlər, ilk nəfəsi bir anda, olduqca normal şəkildə alıb verməyə başlayarlar. Çünki körpə, həmin ana qədər ananın qanından aldığı oksigeni artıq öz ağciyərləri vasitəsi ilə havadan almaq məcburiyyətindədir.
Körpəni doğulduğu an hər şeyi ilə hazır şəkildə yaradan Allah, ağciyərlərin əmələ gəlməsində də lazımi hazırlıqların tamamlanmasını təmin etmişdir. Ağciyərlərin hazırlanması üçün döş qəfəsiylə qarını birləşdirən diafraqmaya vəzifə düşər. Diafraqma altıncı aya doğru işləməyə başlayar. İlk vaxtlar çox qısa zamanlarda, bir saatda bir neçə dəfə genişlənər və yığılar, lakin bunu doğulduqdan sonra davamlı edəcək.

Bu nümunədə görüldüyü kimi, körpə həmişə xüsusi qoruma altındadır. Lakin unudulmamalıdır ki, bu qoruma anaya aid deyil. Döl inkişafını davam etdirərkən, ana normal həyatına davam edər. Bədənindəki bütün dəyişikliklər öz idarəsindən kənardadır. İstəsə də heç bir müdaxilə edə bilməz. Bütün bu hadisələrin baş verməsi, təkcə Rəbbimizin sonsuz qüdrəti sayəsində mümkün olar. Uşağın inkişafı və həyata normal insan kimi gələ bilməsi üçün lazım olan bütün təfsilatlar Allah tərəfindən ən mükəmməl şəkildə yaradılmışdır. Beləliklə də, həm döl halındakı körpənin yaşaması üçün lazım olan hər cür ehtiyacı ödənmiş olar, həm də ana körpəsini yaşada bilmək üçün nə etməli olduğunu düşünməkdən xilas olar.

Onsuz da düşünsə də edə biləcəyi heç nə yoxdur. Məsələn, dölün bədənindəki tullantı maddələrini öz böyrəklərinə alıb təmizləmək və kənarlaşdırmaq, heç bir ananın öz-özünə görə biləcəyi bir iş deyil. Yeni bir insanın dünyaya gələ bilməsi üçün bütün ehtiyacları və bu ehtiyacları ödəyəcək sistemləri ən gözəl şəkildə müəyyənləşdirən və yaradan Allahdır.

 

Hazırlıqlar tamamlanır
Döl getdikcə xarici dünyaya hazır vəziyyətə gələrkən, orqanlar arasında fövqəladə əmək bölgüsü aparılar. Görüləcək işlər və hadisələr dünyanın şərtlərinə görə müəyyənləşdirilmişdir. Ana bətnində istifadə edilməyən gözlər dünyadakı işıq şiddətinə, qulaqlar da dünyadakı səslərin xüsusiyyətlərinə görə əmələ gətirilər. Eynilə, mədə və digər həzm orqanları dünyadakı qida maddələriylə uyğun işləyə biləcək fizioloji sistemlə təchiz edilər. Həzm sistemində vəzifə yerinə yetirən hüceyrələr heç tanımadıqları yeməkləri analiz etməyə tənzimlənmiş şəkildə proqramlıdır. Karbohidratları, zülalları, yağları analiz etmə qabiliyyəti ilə yanaşı hansının hansı orqan üçün lazım olduğunu biləcək və bu qidaların bədənin digər hüceyrələrinə göndərilməsini təmin edəcək proqrama sahibdirlər. Döl bu istiqamətiylə planlı və proqramlı şəkildə xarici dünyaya hazırlanır. Burada bir daha diqqət çəkmək lazımdır ki, yeni bir insanın bədənini əmələ gətirən bu orqanlar və hüceyrələr, heç görmədikləri, heç eşitmədikləri, heç şahid olmadıqları bir mühit üçün hazırlıq görürlər. Ananın bədənindən ayrıldıqdan sonra özlərini necə bir mühitin gözlədiyini bilirmiş kimi inkişaf edirlər. Əlbəttə ki, bunu hüceyrələrin öz "uzaqgörənlikləri" ilə bacardıqlarını iddia etmək qeyri-mümkündür. Körpəni əmələ gətirən hüceyrələrin bu hazırlıqları, onlara Allah tərəfindən ilham edilən, üzərində düşünülməsi lazım olan mühüm yaradılış dəlilidir.

Son aylarda dölün çəkisi mühüm miqdarda artmağa başlayar. Bunun səbəbi yağ toxumasının əmələ gəlməyə başlamasıdır. Qəhvəyi rəngdə olub, xüsusi quruluşa sahib olan bu yağ təbəqəsini əmələ gətirən hüceyrələr, dölün xüsusilə müəyyən nahiyələrində, ənsəsində, böyrəklərinin ətrafında və döş sümüyünün arxasında bu təbəqənin əmələ gəlməsini təmin edərlər. Bu xüsusi yağ təbəqələrinin vəzifəsi doğulduqdan sonrakı ilk aylarda körpənin bədən temperaturunu yüksək saxlamaqdır. Həmçinin bu yağlar ehtiyat qida vəzifəsini də yerinə yetirərlər. Bu da, qeyd etdiyimiz yağ təbəqələrini əmələ gətirən hüceyrələrin, özlərinə ilham edilən vəzifələri mükəmməl yerinə yetirdiklərinin digər dəlilidir.

Bu əsnada ağ yağlar da nazik təbəqə halında əmələ gəlməyə başlayarlar. Beləliklə də yağ, dölün dərisinin altını təbəqə halında əhatə edər. Dərialtı yağ təbəqələriylə yanaşı, bir də dərini içində olan mayedən qoruyan digər bir yağın əmələ gətirilməsi də yenə dəri hüceyrələri tərəfindən həyata keçirilər. Bu yağların əmələ gəlməsi də olduqca əhəmiyyətlidir, çünki dəri ilə su arasına yağ təbəqəsi daxil olacaq və suyun döl üzərindəki mənfi təsirini aradan qaldıracaq.

Daha əvvəlki hissələrdə ananın qanındakı müdafiə sistemi işçilərinin körpənin qanına keçməsinə icazə verilmədiyindən bəhs edilmişdi. Çünki bu işçilər körpəni xarici toxuma kimi qəbul edib, onu yox edə bilərdilər. Lakin doqquzuncu aya gəlindiyi zaman, bu vəziyyət bir anda dəyişər və ananın qanındakı müdafiə hüceyrələri olan anticisimlər plasenta vasitəsilə dölə keçər. Bunun səbəbi araşdırıldığı zaman, olduqca təəccüblü həqiqətlə qarşılaşarıq. Doğumdan sonrakı ilk altı ay ərzində körpənin immunitet hüceyrələri əmələ gəlməyəcək. Lakin körpə özünü dünyadakı mikroblardan qoruyacaq anticisimlərə ehtiyac duyacaq. Məhz son ay, dölün qanına keçməsinə icazə verilən anaya aid anticisimlər körpənin ilk dünyaya gəldiyi zaman, yoluxucu xəstəliklərə tutulmasının qarşısını almaq üçün hazır olacaq. Sonrakı aylarda körpənin müdafiə sistemi öz anticisimlərini əmələ gətirməyə başladıqa, bu anticisimlər funksiyalarını dayandıracaqlar.

Burada qısaca yekunlaşdırdığımız bu hadisə də, bundan əvvəl qeyd etdiklərimiz kimi, insanın yaradılmasındakı mükəmməl planlaşdırma nümunələrindən biridir. Bir insanın əmələ gəlməsi üçün hər ay, hər gün, hər dəqiqə gerçəkləşməsi lazım olan təfsilatlar incə-incə hesablanmışdır. Dölə zərər verəcək maddələrin keçməsinin qarşısı mükəmməl sistemlərlə alınmış, lakin bu maddələrə artıq ehtiyac duyulan zaman gəldikdə isə, yenə eyni mükəmməlliklə əvvəlki sistem ləğv edilib, yerinə yepyeni sistem yerləşdirilmişdir. Əlbəttə, bu mükəmməlliklər bir insanı əmələ gətirən hüceyrələrin iradələri və qərarlarıyla baş verməmişdir. Bütün bunlar üstün qüdrət sahibi Allahın nümunəsiz yaratmasının dəlilləridir.

Verilən nümunələrdən də göründüyü kimi, dölün inkişafındakı hər cür mərhələ nəzarət altında və çox mərhələli, mükəmməl bir plana uyğun şəkildə həyata keçirilir. Üstəlik, hər insan döl halında olarkən bu nəzarətdən keçərək inkişaf etmiş və bugünkü halına gəlmişdir. İnsanın inkişafında yaradılmış olan bu xüsusi plan və mükəmməl dizayn, düşünən vicdan sahibi insanlar üçün Allahın sonsuz ağlının və elminin təcəllisidir.

Tək damladan yaradılma
Ana bətnindəki böyümə prosesi 9 ay ərzində mükəmməl davam edər. İlk öncə bir damla su halında bura girən döl, getdikcə tam bir insana çevrilər.
Əgər bu çevrilmə prosesində ən kiçik uyğunsuzluq olsa, döl mütləq məhv ola bilər. Məsələn, əgər beyin, kəllə sümüklərindən daha sürətlə böyüsə, dölün beyni sıxışıb qalacaq və zərər çəkəcək. Eyni vəziyyət sümük-toxuma uyğunlaşması, gözlər, ağciyərlər, ürək kimi digər bir çox orqan və bunları əhatə edən sümüklər üçün də etibarlıdır. Orqanların uyğun inkişafı da çox əhəmiyyətlidir. Əgər qan dövranı sistemi əmələ gələrkən böyrəklər geciksə, qan təmizlənə bilməyəcək və bədən zəhərlənəcək.
Lakin bunların heç biri baş verməz və dünyaya gözlərini açacaq gənc insan, bir mərhələdən digər mərhələyə mükəmməl şəkildə keçirilərək yaradılar.
Əvvəlcə bir damla su olarkən, onu yaradıb normal insan edən tək qüdrət isə, aləmlərin Rəbbi olan uca Allahdır. Quranda insanın yaradılışı belə bildirilir:

Məgər insan, “öz başına və məsuliyyətsiz” qoyulacağını güman edir? Məgər o, tökülən bir damla su deyildi? Sonra laxtalanmış (rüşeym) oldu, sonra isə (Allah onu) yaratdı və müəyyən “nizam içində forma verdi”. Beləliklə də ondan, bir cüt erkək və dişi yaratdı. (O zaman Allah,) ölüləri diriltməyə qadir deyil? (Qiyamət surəsi, 36-40)

Şübhəsiz ki, bu həqiqət qarşısında insana düşən, özünü bir damla sudan yaradaraq, görən, eşidən, düşünən bir insan edən Rəbbimizə daim şükür etməkdir.

Sizi yaradan, sizə qulaq, gözlər və qəlb verən Odur. Necə də az şükür edirsiniz? (Mülk surəsi, 23)